Malarz, najwybitniejszy przedstawiciel polskiego malarstwa historycznego; studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych u W.K. Stattlera i W. Łuszczkiewicza, naukę uzupełniał w Monachium, Paryżu i Wiedniu; działał w Krakowie, skąd wielokrotnie podróżował, m.in. do Turcji, Czech, na Węgry i do Włoch; od 1873 pełnił funkcję dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie; wykształcił grono wybitnych polskich artystów tworzących ok. 1900 (m.in. S. Wyspiański, J. Mehoffer, M. Gottlieb, J. Malczewski); zajmował się głównie malarstwem historycznym, dbając o ścisłe odtworzenie wydarzeń i właściwy dobór kostiumów; pierwsze monumentalne obrazy to m.in. Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska (1862), Kazanie Skargi (1864), Rejtan (1866); późniejsze prace tworzone były „ku pokrzepieniu serc”, artysta ukazywał w nich dawne zwycięstwa wojsk polskich nad przodkami zaborców (Batory pod Pskowem, 1872; Bitwa pod Grunwaldem, 1878; Hołd pruski, 1882; Sobieski pod Wiedniem, 1883; Kościuszko pod Racławicami, 1888), wkład Polaków w rozwój nauki i kultury (Kopernik, 1874; Zawieszenie dzwonu Zygmunta, 1874) i wielkie wydarzenia historii narodowej (Unia lubelska, 1869; Konstytucja 3 maja, 1891); przygotowywał również  cykle dydaktyczne (Ubiory w Polsce, 1860; Dzieje chrześcijaństwa i cywilizacji w Polsce; 1889Poczet królów polskich, 1890), przeznaczone do rozpowszechniania w formie pocztówek i tablic litograficznych; do wybitnych dzieł M. należy zaliczyć także portrety (Portret żony w sukni ślubnej, 1879; Portret A. Potockiego oraz Portret S. Tarnowskiego, obydwa 1890; Autoportret, 1892) oraz niektóre obrazy religijne; ważnym jego dziełem są także freski w prezbiterium kościoła Mariackiego w Krakowie (1889-91), o stylizacji dostosowanej do gotyckiego charakteru wnętrza; w twórczości zwracał uwagę głównie na problem wzniosłej i patriotycznej treści obrazu, odznaczającego się niezwykle dramatyczną i dynamiczną kompozycją, której towarzyszyło drobiazgowe oddawanie licznych szczegółów; jego dzieła silnie oddziaływały na patriotyczną oraz historyczną świadomość polskiego społeczeństwa; w czasie II wojny światowej większość prac Matejki została ukryta, obecnie znajdują się głównie w Krakowie (w jego domu powstało Muzeum Jana Matejki) i Warszawie. »